"Húng chó" là một từ chỉ một loại cây trong vườn nhà của nhiều gia đình Việt Nam, song lại khiến ta nghĩ ngay đến thịt chó - món ẩm thực gây nhiều tranh cãi, nhưng không thể phủ nhận là nó đã ăn sâu vào trong văn hóa dân gian. “Sống ở trên đời ăn miếng dồi chó/ Chết xuống âm phủ biết có hay không”; “Sống được ăn dồi chó, chết được bó vàng tâm”.

• Chữ và nghĩa: Đồng tiền liền khúc ruột

Đồng tiền vốn là "đơn vị tiền tệ nhỏ nhất ở Việt Nam thời phong kiến" (Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng 2020). Sở dĩ có chữ "đồng" cũng bởi tiền ngày xưa được đúc bằng đồng, một kim loại dễ gia công (đúc, dát mỏng, trang trí họa tiết), bền vững (dùng được lâu dài), có tính thẩm mỹ.

• Chữ và nghĩa: 'Chiêm lên vai, thóc dài xuống đất'

“Công chúa lấy thằng bán than/ Nó đưa lên ngàn cũng phải đi theo”. Đó là một câu tục ngữ có dạng một câu ca dao quen thuộc.

• Chữ và nghĩa: Chuyện chửi, xưa và nay

Chắc mọi người chúng ta không xa lạ gì với từ “bê tông” (tiếng Pháp: Béton). Đây là “vật liệu xây dựng chế tạo từ hỗn hợp xi măng, cát, đá và nước, đúc vào khuôn” (Từ điển tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020).

• Chữ và nghĩa: Mềm và cứng

“Chửi”, từ xưa đến nay vẫn là... chửi. Đó là hiện tượng "thốt ra những lời thô tục, cay độc để xúc phạm, làm nhục người khác" (“Từ điển tiếng Việt”, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020).

• Chữ và nghĩa: Mềm và cứng

Ngài Philip Mountbatten, phu quân (chồng) của bà Elizabeth II - Nữ hoàng của Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ireland - vừa từ trần ngày 9/4/2021. Trong bài này, tôi chỉ đề cập tới vấn đề ngôn từ trên báo chí tiếng Việt liên quan tới cách gọi tên nhân vật đặc biệt này.

• Nước Anh tiếc thương Hoàng tế Philip

Đây là em bú chị ruột và cháu cũng bú bà nội (hoặc bà ngoại) chính danh chứ không phải là "chị họ" (người trong gia tộc vào vai chị, nhưng còn rất trẻ) hoặc "bà trẻ" (tức người ngang vai bà, nhưng tuổi cũng ngang bố mẹ trẻ kia thôi).

• Chữ và nghĩa: Tại sao 'Có cá đổ vạ cho cơm'?

Một lần, trong lúc đi bộ ban đêm, tôi có rẽ vào một nhà thuốc (dọc phố Đông Kim Ngưu, Hà Nội) mua một lọ thuốc nhỏ mắt. Khuya rồi nên lúc đó trong nhà thuốc chỉ có một cô gái trẻ (chắc cũng vào mua thuốc). Chủ hiệu đưa thuốc cho khách và dặn: "Em nhớ dùng ít nhất 2 đến 3 tiếng trước khi "quan hệ" nhé!"

“Trong thời gian tới, Bộ Giáo dục và Đào tạo sẽ tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin, mở rộng các kênh để giáo viên và nhân dân tham gia góp ý, phản biện ngay từ khi nhóm tác giả, nhà xuất bản đề xuất bản thảo sách giáo khoa. Nhiều người góp ý là để hạn chế lỗi nhỏ nhất, “những hạt sạn” xuất hiện trong sách”.

Đó là một tổ hợp từ nằm trong phát ngôn của một biên tập viên truyền hình trong một bản tin đã gây phản ứng trái chiều trong dư luận vừa qua. Ở đây tôi chỉ trao đổi về một vấn đề liên quan tới việc dùng từ và cách đặt câu sao cho phù hợp với giao tiếp tiếng Việt.

“Bước qua xác tao” là một câu thành ngữ (hay là một quán ngữ?) chưa được thống kê trong các cuốn từ điển tiếng Việt. Nhưng tần số sử dụng có thể nói không hề ít trong giao tiếp từ xưa tới nay.

“Bạo hồng”, một từ còn khá xa lạ đối với nhiều người Việt (và chưa hề xuất hiện trong ngữ liệu từ mới tiếng Việt) nhưng lại đang rất "hot" đối với giới trẻ hiện nay. Ngôn ngữ bao giờ cũng bắt nguồn từ cuộc sống. Vậy hiện thực cuộc sống có gì bất thường không mà đôi lúc lại có một "đợt sóng ngôn từ" trào dâng, làm náo động như vậy?

Khi nói tới “da cam” hay “màu da cam”, chắc mọi người Việt Nam chúng ta sẽ liên tưởng ngay tới tổ hợp từ “chất độc da cam” (trước đây thường gọi là “chất độc màu da cam”).

Cứ tưởng chuyện chính tả, chữ viết không có gì quá quan trọng. Sai gì chứ sai mấy lỗi chính tả vớ vẩn ăn nhằm gì. Thiên hạ, từ trẻ con đến người già vẫn viết sai "hằng hà sa số" có sao đâu. Nhưng, trong cuộc sống, có những lỗi chính tả "chết người" đấy! Chính tôi đã từng mắc và chứng kiến những người khác mắc để cho mình phải rút ra "bài học nhớ đời".

Từ cuốn từ điển của tác giả Vũ Chất hơn 5 năm trước, và đến giờ là "Từ điển chính tả" (NXB ĐHQG Hà Nội, 2017), dư luận liên tiếp nổi sóng về những vấn đề ngữ nghĩa hay chính tả của tiếng Việt ở trong đó- những vấn đề tưởng như hết sức hàn lâm, sư phạm, đã thành chuẩn mực từ lâu.