Thần dê bị 'tống giam' 200 năm với án 'khiêu dâm'

Những ý niệm về sự “tục tĩu” chỉ xuất hiện từ thế kỷ 18 - tức bắt đầu kỷ nguyên Khai sáng - cho tới ngày nay để hình thành một quan niệm hiện đại về cái gọi là “khiêu dâm”. Điều này chứng thực qua những cuộc khai quật thành phố Pompeii ở Ý, được phân loại qua một phương pháp mới, thế nhưng những hiện vật nghệ thuật liên quan tới tính dục bị xem là tục tĩu, không thích hợp với công chúng, và bị liệt vào loại khiêu dâm, vì vậy từ năm 1821 chúng bị khóa kín trong những gian gọi là mật thất, thậm chí cánh cửa mật thất bị xây kín vào năm 1849.

Ở khu di tích Pompeii, người ta làm những gian phòng bằng sắt để rào kín những bức tranh huê tình vẽ trên các vách tường trong những khu nhà thổ, nếu khách tham quan nào muốn xem phải trả thêm lệ phí, nhưng chỉ quý ông mới được xem, quý bà miễn. Sự “dòm lén” này vẫn còn diễn ra ở Pompeii ngay cả trong những năm 1970 dành cho người “trưởng thành và biết tôn trọng đạo đức”, nhưng lại cũng chỉ dành riêng cho đàn ông có học vấn, rồi tiếp tục đóng lại cho đến năm 2000.

Thần dê làm vua Charles đệ tam ngượng

Vào một chiều đẹp trời năm 1752, trong lúc vua Charles đệ tam đang cùng đoàn tùy tùng săn bắn trong rừng, thì được tin nhà khảo cổ hoàng gia là Karl Weber cũng đang ở gần đó, vừa phát hiện một kho tàng ở Herculaeum. Vua và đoàn tùy tùng vội vàng tới hiện trường, chờ đám tù binh nô lệ đang mang từng hiện vật để trình lên.

Vật thể mà Weber vừa phát hiện là một cụm tượng cẩm thạch trắng có hai hình thể đang ôm nhau trong sân vườn có hàng cột bao quanh. Trước tiên người ta thấy cặp sừng cong cầu kỳ giống kiểu Hy Lạp. Khi toàn bộ nhóm tượng phô bày hai cái đầu thì người ta thấy cả hai thân thể. Một tượng trông giống người đàn ông, nhưng nhìn gần hơn thì thấy có hai cái sừng dê nhỏ trên đầu, đang chăm chú âu yếm một con dê cái. Bị kềm chặt trong đôi tay lực lưỡng của chàng là một nàng dê, và chắc hẳn đây là nàng xinh đẹp nhất trong bầy mà Thần Pan chọn để làm hành vi giao phối.

Vua Charles đã thất kinh trước pho tượng tả thực vị Thần Pan nửa người nửa dê đang giao hoan. Ngài rất bối rối, bèn vội vàng dẫn vợ và quần thần ra khỏi cảnh tượng “tục tĩu” ấy, ra lệnh phải khóa kín vị thần dê vào một mật thất, chỉ người nào có giấy phép đặc biệt của nhà vua mới được xem.

Thần Pan giao hoan với dê cái, kiệt tác điêu khắc về phồn thực này phát hiện từ dinh thự Papyri ở Herculaeum. Theo tôn giáo và thần thoại Hy Lạp, Thần Pan (tên La Mã là Faunus) là con của Hermes với tiên nữ Dryope, là vị thần phồn thực, của thiên nhiên hoang dã, của gia súc, nghề săn bắn và nhạc đồng quê, và cũng là thần bảo trợ của các chàng mục đồng. Trong nghệ thuật thường miêu tả Pan thổi sáo quạt, tán tỉnh và đuổi theo các tiên nữ trong rừng; loại sáo quạt Panpipes được cho rằng do vị thần này sáng chế

Nhưng toan tính kiềm chế của vua Charles bị thất bại ngay từ đầu. Sự cấm đoán đổ thêm dầu vào ngọn lửa ham muốn nhìn thấy nghệ thuật huê tình như một thứ trái cấm. Chẳng bao lâu, những kẻ làm đồ giả cổ đã tạo ra những hình ảnh trên tranh tường, và phiên bản những vật phồn thực tính dục lộ liễu nhất đã được chế tạo để bán cho du khách, còn những phác thảo vị Thần Pan với nàng dê nổi tiếng đã lọt ra ngoài và phát tán đi khắp. Riêng đám đàn ông giới thượng lưu thời ấy coi việc giáo dục là chưa tới nơi tới chốn nếu chưa chiêm ngưỡng “thánh địa của nghệ thuật huê tình” này.

Biểu tượng dương vật chắp cánh bằng đồng này của vị thần phồn thực La Mã rất nhiều và đa dạng, phổ biến trong mọi gia đình thời La Mã, là những phong linh treo lên để đuổi tà

Trở về nguyên trạng

Loại nghệ thuật huê tình được phát hiện trong những thành phố quanh vịnh Naples nằm dưới bóng núi lửa Vesuvius, vốn bị nham thạch chôn vùi vào thế kỷ 6 trước Công nguyên; đặc biệt là Pompeii và Herculaeum sau những cuộc khai quật kéo dài bắt đầu từ thế kỷ 18.

Hai thành phố này đầy rẫy những nghệ thuật huê tình mà những nhà khai quật xếp chúng vào loại “khiêu dâm”. Thế nhưng trong rất nhiều căn hộ gia đình đều có những vật mang chủ đề tính dục, và chúng ở khắp nơi, cho thấy tập quán tính dục vào thời đó tự do phóng khoáng hơn hầu hết những nền văn hóa hiện đại. Mặc dù đa số những gì chúng ta coi là huê tình (chẳng hạn những bộ dương vật to khác khổ) thì phần lớn không mang tính huê tình hay khiêu dâm, mà là biểu tượng phồn thực, là vật để trừ tà hoặc cầu tự, được coi là rất bình thường như trong mọi nền văn hóa phồn thực của Á Đông…

Thế nhưng, văn hóa châu Âu trong thời hiện đại lại chịu cú sốc khi va chạm lại văn hóa quá khứ của chính nó, và tâm lý này đã dẫn tới nhiều hiện vật bị che giấu. Chẳng hạn, bức tranh tường vẽ thần Priapus, là vị thần cổ đại về tính dục và phồn thực có bộ dương vật cực kỳ to tướng, và để khỏi bị “mắc cỡ”, người ta đã phủ kín bằng thạch cao, và chỉ được phát hiện lại vào năm 1989 do bị mưa xói mòn đã để lộ ra. Điều này làm ta nhớ lại, những chiếc “lá nho” che đậy bộ phận sinh dục bị coi là tục tĩu của các nhân vật trong tượng và tranh của Michelangelo, phải được lột ra để trở về nguyên trạng.

Thần dê trên đồng tiền xưa

Hàng trăm hiện vật nghệ thuật huê tình xuất hiện từ lòng đất dưới vương triều Bourbon, đặc biệt ở Pompeii. Nhiều tranh tường vẽ những cảnh làm tình theo nhiều tư thế, được phát hiện trên vách tường trong những khu vườn nội thất, có lẽ nhằm để chọc cười những vị khách. Cũng những vị khách này thường được chủ nhân tặng cho những món quà nhỏ trong bữa tiệc có hình dương vật. Những biểu tượng dương vật được tin là có thể đuổi tà và đem lại sự may mắn, thịnh vượng. Những phù điêu dương vật được gắn ở lối ra vào những lò làm bánh, hoặc được khắc vào tường và trên đá lót lối đi. Có khi là những chiếc dương vật khổng lồ nhú ra khỏi bức tường trong những nội thất, hoặc là những vật gia dụng như đèn dầu mang hình dương vật.

Nhiều tác phẩm và hiện vật đa dạng phát hiện liên quan tới tính dục ở thành Pompeii và Herculaneum khiến các nhà khảo cổ học choáng váng, vì họ đã luôn cho rằng La Mã cổ đại là một xã hội “thuần phong mỹ tục”; để từ đó nảy sinh niềm tin cho rằng sự sụp đổ của đế chế La Mã là hậu quả của sự trụy lạc.

Nhìn chung, sự khai quật và khám phá thành Pompeii mang một tầm quan trọng đối với sự quan tâm và thường gây tâm lý xung đột. Đây được xem như là phép thử những quan điểm riêng về lịch sử, cùng lúc nó thường loại trừ những gì được xem là không khớp với khuôn mẫu xã hội hiện đại.

Gần 200 năm ngập ngừng

Năm 1827, vua Francis đệ nhất chịu áp lực của một tu sĩ nên đã đem phòng trưng bày này vào mật thất, và chỉ mở cho “người trưởng thành và giữ đạo đức”. Và rồi kho tàng huê tình này gần như bị khóa kín, dù có xuất hiện lại khoảng một năm vào 1848, và một lần nữa vào năm 1860 sau khi Garibaldi đánh bại nhà Bourbon.

Năm 1758, vua Ferdinand bắt đầu cho phép được xem hạn chế với giấy phép đặc biệt. Năm 1918 bộ sưu tập được chuyển tới nơi mà ngày nay là Bảo tàng Khảo cổ Quốc gia Naples để trưng bày công khai, nhưng sự tự do này cũng ngắn ngủi. Rồi nhà độc tài Mussolini xem Pompeii chứng thực cho sự liên tục của một “Nova Roma”, thế nhưng đối với những hình ảnh biểu hiện tính dục lộ liễu thì lại xem là “có vấn đề”.

Cứ vậy, hơn 200 năm ngập ngừng, bảo tàng bí mật này cứ hết mở lại rồi lại đóng, lại mở, rồi lại đóng. Năm 1976, trong thời cách mạng tính dục, mật thất này được mở trong một thời gian ngắn, rồi mãi đến năm 2000 mở lại, báo chí tưng bừng loan tin, vì đây là lần đầu tiên cho cả nữ giới vào xem!

Từ năm 2005, bộ sưu tập này được lưu giữ trong gian phòng cách ly ở Bảo tàng Khảo cổ Quốc gia Naples. Trước đây nó hạn chế cho người trưởng thành “biết giữ đạo đức”, còn giờ đây mở cho tất cả người trên 14 tuổi vào xem. Tuy thế phòng triển lãm này vẫn bị cách ly, và vị Thần Pan vẫn bị dán nhãn là con dê “khiêu dâm”, dù trong quan niệm nguyên mẫu thì không hề…

Hà Vũ Trọng (tổng hợp)
Thể thao & Văn hóa Cuối tuần