Kỹ thuật nhuộm tranh Katazome

23/11/2013 14:36 GMT+7 | Văn hoá

(Thethaovanhoa.vn) - Ngày 22 tháng 11, nữ họa sĩ Nhật Bản Toba Mika trưng bày một triển lãm tranh làm theo kỹ thuật nhuộm truyền thống của Nhật Bản từ thế kỷ 18, tại Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM. Đó là kỹ thuật in nhuộm tranh Katazome.

1. Cho đến nay ở nước ta chưa ai sử dụng kỹ thuật đó làm tranh, nhưng trong tương lai, đó cũng là một kỹ thuật rất thú vị cho phép xây dựng những tác phẩm đồ sộ kết hợp với công nghệ vi tính và in nhuộm trên lụa.

Theo Toba Mika, vẽ tranh là chồng xếp các nét bút màu có tính trực tiếp, nhưng in tranh theo kỹ thuật Katazome bắt đầu từ vẽ hình trên giấy, trổ khuôn để tạo khoảng trống, bôi hồ những chỗ chưa cần có màu để chống thấm và nhuộm những chỗ trống. Nhiều lần như vậy sẽ tạo ra hòa sắc thấm đượm của bức tranh và có thể in đi, in lại chồng các sắc màu lên nhau.

Kỹ thuật này có lâu đời ở Nhật Bản với nhiều phường thợ chuyên nghiệp, cạnh tranh nhau, nhằm nâng cao hơn nữa các kỹ xảo thể hiện và văn hóa. Theo suy nghĩ của chúng tôi, như vậy kỹ thuật Katazome chắc chắn bắt đầu từ việc tạo in hoa văn trên vải và lụa để may trang phục trước, sau đó mới được các họa sĩ ứng dụng để in tranh. Lối in hoa văn trên vải bằng sáp của người H’mong, người Dao và vài sắc tộc khác ở Việt Nam, lối in vải Batik ở Indonesia cũng có nhiều nét tương tự với Katazome ở chỗ: chặn hình không nhuốm màu bằng sáp, chỗ không có sáp sẽ ngấm màu và tạo ra hoa văn.

Nhà phê bình Phan Cẩm Thượng và nữ họa sĩ Toba Mika

Nếu để in tranh thì kỹ thuật này trở nên phức tạp hơn với 18 công đoạn cần thực hiện tỉ mỉ. 18 công đoạn này đúc rút thành 11 bước như sau: Phác thảo - trổ khuôn - phết hồ - xóa các vết nối (xóa tsuri) - bóc giấy khuôn - kiểm tra tình trạng hồ - tạo nền - nhuộm màu - hấp - giũ nước - chỉnh sửa.

Phác thảo trước khi có đồ họa vi tính, đương nhiên các họa sĩ hoàn toàn vẽ tay, sau đó tô bằng mực Tàu, để xác định rõ hai phần đen trắng. Với công nghệ đồ họa vi tính và design ngày nay, người ta hoàn toàn có thể chụp một bức ảnh phong cảnh, đưa vào máy tính xử lý, lấy ra phần bố cục căn bản dưới dạng đen trắng và in lên một tờ giấy để trổ khuôn. Việc này tùy theo, phần lớn các họa sĩ thích vẽ tay hơn. Tuy nhiên, xử lý trên máy tính cho người ta biết rõ các lớp sắc độ cần phân tích ra, cho việc in màu sau này, mà vẽ tay chỉ có thể cảm nhận được.

Theo Toba Mika, hình đồ thường vẽ trên giấy lụa mino, loại giấy lụa có phết nhựa cây màu hồng chống thấm. Sau đó dùng dao trổ đi những phần không cần thấm màu. Do việc trổ khuôn có nhiều hình đứng lơ lửng không tự đứng được trong khuôn trổ nên cần có những đường nối (gọi là tsuri). Sau đó người ta phải xóa các tsuri bằng cách phết hồ lên đó và xóa dần từng nét.

Dán chặt tấm lụa vẽ được chọn từ các loại tơ do giống tằm sinh đôi dệt nên, gọi là lụa Bạch sơn trục, rồi chồng khuôn giấy lên lụa. Rồi để bỏ phần không cần thấm màu, phải đổ hồ nếp và cám gạo lên toàn bộ khuôn giấy và dàn cho đều. Đến đây thì xóa các tsuri và bóc khuôn giấy. Việc trổ khuôn mất khoảng 2 tháng, phết hồ khoảng 2 tiếng, nhưng bóc khuôn thì rất nhanh. Bề mặt hồ trên tấm lụa cần được giữ ẩm, nên phải kiểm tra thường xuyên cho khỏi nứt, cho đến khi nhuộm màu xong. Để phần không hồ ngấm màu đều và đượm hơn, người ta tạo nền cho chỗ đó bằng cách tưới sữa đậu nành và giữ nguyên trong một đêm. Các chất hữu cơ trong sữa đậu nành sẽ cứng lại và màu sẽ thấm hơn, chống lại sự lỗ chỗ không ăn màu đều và màu cũng thấm vào lụa đậm hơn.

Cột điện công cộng ở Sài Gòn (Toba Mika, 1998). Bình phong 2 tấm, 150 x 150cm

2. Trước thế kỷ 19, các họa sĩ dùng chủ yếu các màu tự nhiên vô cơ hoặc hữu cơ. Nhưng sau thế kỷ 19, có nhiều màu nhân tạo, chịu ánh sáng tốt, và vô số màu sắc. Dùng màu sắc với các loại bút, chổi lông tô lần lượt lên trên tấm lụa. Khi tô màu thường xuyên dùng hồ làm bờ ngăn không cho màu nhòe theo nước. Chính thao tác này tạo nên những đường nét mềm mại, những mảng màu độc lập, sắc nét, nhuần nhuyên, có chiều sâu và độ lan tỏa. Sau đó cho lụa đã nhuộm màu vào thùng gỗ thông hấp hơi nước chừng 100 độ C, để màu không phai, ngấm sâu vào vải và có ánh màu. Cuối cùng là đem tấm lụa đó đi giũ nước sạch. Phần quét hồ thì không thấm màu, phần thấm màu hiện lên rõ hơn trong nước để họa sĩ nhìn ngắm cho kỹ.

Trên các con sông Horikawa và Kamogawa ở Kyoto xưa kia cảnh tượng họa sĩ, thợ vẽ đem lụa nhuộm màu ra giũ rất ngoạn mục. Cuối cùng là chỉnh sửa, tùy theo tình trạng của tranh mà quét thêm màu, hay phết thêm hồ tạo cảm giác sâu hơn, việc này hoàn toàn đơn lẻ, nên hầu như không thể tạo tác phẩm tương tự từ một khuôn in giấy.

3.Trong khoảng 20 năm, từ khi sang Việt Nam năm 1993 đến nay, họa sĩ Toba Mika hầu như dành trọn sự nghiệp cho các đề tài Việt Nam, và bà cũng chỉ sáng tác được chừng hai ba chục bức họa thôi. Nhưng chúng rất đồ sộ với các khung cảnh và cuộc sống Việt Nam, do kỹ thuật in Katazome cho phép tạo ra các tranh bình phong khổ lớn.

Bà nhìn thấy ở Việt Nam một quá khứ mà nước Nhật đã đánh mất do tốc độ phát triển nhanh của xã hội công nghiệp và hiện đại. Và điều đó cũng đang bị đánh mất ở Việt Nam cũng do nhu cầu phát triển nhanh. Cảm quan của người nghệ sĩ sẽ lưu giữ những hình ảnh đó, thông qua một kỹ thuật in nhuộm tranh lâu đời.

(Viết dựa trên những tài liệu của họa sĩ Toba Mika)

Phan Cẩm Thượng
Thể thao & Văn hóa Cuối tuần